«مَوازِین» جمع «میزان» به معنى وسیله سنجش است، این واژه نخست در وزن هاى مادى به کار رفته، پس از آن در موازین و مقیاس هاى معنوى نیز استعمال شده است.

بعضى معتقدند: اعمال انسان در آن روز به صورت موجودات جسمانى و قابل وزن درمى آید، و راستى آنها را با ترازوهاى سنجش اعمال مى سنجند.
این احتمال نیز داده شده که: خودِ نامه اعمال را وزن مى کنند، اگر اعمال صالحى در آن نوشته شده است، سنگین است و گرنه سبک وزن، یا بى وزن است.
ولى ظاهراً نیازى به این توجیهات نیست، میزان حتماً به معنى ترازوى ظاهرى که داراى کفه هاى مخصوص است نمى باشد، بلکه به هر گونه وسیله سنجش اطلاق مى شود، چنان که در حدیثى مى خوانیم: «اِنَّ اَمِیْرَ الْمُوْمِنِیْنَ وَ الاَئِمَّهَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ(علیهم السلام) هُمُ الْمَوازِیْنُ»؛ (امیرمومنان و امامان از دودمانش ترازوهاى سنجشند).

و در حدیثى، از امام صادق(علیه السلام) آمده: ـ وقتى از معنى «میزان» از ایشان سوال کردند ـ در پاسخ فرمود: «اَلْمِیْزانُ الْعَدْلُ!»؛ (ترازوى سنجش همان عدل است).
به این ترتیب، وجود اولیاء اللّه یا قوانین عدل الهى، مقیاس هائى هستند که انسان ها و اعمالشان را بر آنها عرضه مى کنند، وزنشان به همان اندازه است که با آنها شباهت و مطابقت دارند!
روشن است: منظور از «سبکى» و «سنگینى» میزان، به معنى سنگینى خود ترازوهاى سنجش نیست، بلکه وزن چیزهائى است که با آن مى سنجند.ضمناً، تعبیر به «موازین» به صورت صیغه جمع، به خاطر آن است که اولیاى حق و قوانین الهى، هر کدام یکى از میزان هاى سنجشند، و از این گذشته، تنوع صفات و اعمال آدمى ایجاب مى کند، هر کدام را با میزانى بسنجند، و الگوها و ترازهاى سنجش متفاوت باشد.

«راغب» در «مفردات» مى گوید: «میزان در قرآنمجید، گاهى به صورت مفرد، و گاه به صورت جمع آمده، در صورت اول، ناظر به کسى است که حساب مى کند، یعنى خداوند یکتا، و در صورت دوم، ناظر به حساب شوندگان است».
بعضى از مفسران نیز گفته اند: «موازین» جمع «موزون» است، یعنى عملى که آن را وزن مى کنند، بنابراین سنگین و سبک بودن موازین، به معنى سنگین و سبک بودن خود اعمال است، نه سبک و سنگین بودن ترازوها.
البته، نتیجه هر دو یکى است، ولى از دو راه مختلف.در این زمینه شرح بیشترى در تفسیر نمونه ذیل آیات 8 و 9 سوره «اعراف»، جلد 6، صفحه 90، و همچنین ذیل آیه 105 «کهف»، جلد 12، صفحه 567، و ذیل آیه 102 سوره «مؤمنون»، جلد 14، صفحه 328، ذکر شده است.

​

معنای وزن اعمال در قیامت، تطبیق اعمال است بر حق، به این معنی  هر شخصی پاداش نیكش به مقدار حقی است كه عمل مشتمل بر آن است و در نتیجه اگر اعمال شخصی، شامل هیچ مقداری از حق نباشد از عملش جز هلاكت و عقاب بهره و ثمری عایدش نمی‌شود.

در قیامت، هیچ میزانی برای اعمال كافران برپا نمی‌شود:

«أُولَئِكَ الَّذِینَ كَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ و َلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِیمُ لَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَزْنًا » (كهف/۱۰۵)

«آنها كسانی هستند كه به آیات پروردگارشان و لقای او كافر شدند به همین جهت، اعمالشان حبط و نابود شد از این رو، روز قیامت، میزانی برای آنها برپا نخواهیم كرد.»

عبارت «فَلا نُقیمُ لَهُمْ یوْمَ القیامةِ وَزْنّا » فرع بر حبط اعمال است به دلیل اینكه سنجش و وزن در روز قیامت به سنگینی حسنات است و با حبط عمل دیگر سنگینی باقی نمی‌ماند و در نتیجه وزن كردن معنا ندارد.

به عبارتی دیگر توزین و سنجش مربوط به جایی است كه چیزی دربساط باشد كافران كه چیزی در بساط ندارند چگونه توزین و سنجشی داشته باشند.

اهل بیت پیامبر (ص) میزان اعمال

«وَ نَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ…» (انبیاء/۴۷)؛ «ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می‌كنیم…»

در تفسیر این آیه امام صادق (ع) فرموده‌اند:«هُمُ الاَنبیاء وَ الاَوصیاء ؛ انبیاء و اوصیاء میزانند »

و در زیارت مطلقۀ علی (ع) می‌خوانیم: «السّلامُ علَی میزانِ الأعمالِ »

در این صورت اعمال هر امّتی بر اعمال پیامبران و اوصیای آنان عرضه می‌شود و از طریق تطابق وعدم تطابق، سرنوشت آنان و اعمالشان به دست می‌آید.

​

از طرفی در کتاب گنجهای معنوی اینطور آمده: 

1- خوش خلقی

2- صلوات بر محمد و آل محمد (علیهم السلام)

3- ذکر لا اله الا الله 

4- خواندن نماز شب

5- تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها

6- ذکر الحمدلله 

7- در موقع بلند شدن از مجلس بگوید : ربک رب العزه عما یصفون و سلام علی مرسلین و الحمدلله رب العالمین

8- در باطن بهتر از ظاهر بودن 

9- سکوت و خاموشی

10- ترک آنچه فایده ندارد.

همچنین طبق ۲ روایت از وسائل الشیعه: 

سنگین ترین عمل در قیامت

امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فرمودند:

«أَثْقَلُ مَا یوضَعُ فِی الْمِیزَانِ یوْمَ الْقِیامَةِ الصَّلاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیتِهِ».

سنگین ترین عملی که روز قیامت در ترازوی (اعمال) گذاشته می شود، درود بر محمد و اهل بیت اوست.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

«مَا مِنْ عَمَلٍ أَفْضَلُ یوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد».

در قیامت هیچ عملی برتر و گرامی تر از صلوات بر محمد و آل او نیست.

و در آخر از خداوند منان می خواهیم که به همگی ما و شما توفیق انجام این اعمال صالح را بدهد.

والحمد لله رب العالمین، والصلاة والسلام علی سیدنا محمد صلی الله علیه وسلم وعلی آله وصحبه اجمعین

​

موضوع دیگر در بحث میزان اعمال، این است که اعمال با چه معیار و ملاکی سنجیده وارزش گذاری می‌شود .مثلاً چه اعمالی دارای یک کیلو وزن و چه اعمالی دارای یک مثقال وزن هستند؟

امام صادق علیه‌السلام در پاسخ به این سوال می‌فرماید: «هم الانبیاء و الاوصیاء» هرچه اعمال ما به اعمال انبیاء و اولیای الهی شبیه‌تر و نزدیکتر باشد وزین‌تر هم خواهد بود. 

منبع: (تفسیر احسن الحدیث ،ج 6،،518، این روایت از ابن شهر آشوب و کافی هم نقل شده است)

از طرفی گفته شده، تمام اعمال انسان‌ها در قیامت بر اساس اعمال رسول خدا (صلی الله علیه واله) و امیرالمومنین (علیه السلام) و ائمه معصومین (علیهم السلام) اندازه گیری می شود.

به عنوان مثال نماز هر کس را با نماز امیرالمومنین می سنجند، به هر اندازه ای که در وجود او از نماز امیرالمومنین (علیه السلام) وجود داشت، به همان اندازه به خدا نزدیک‌تر بوده و مشمول رحمت و انعام او قرار می گیرد.

در «بحار الانوار» از امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤال از تفسیر آیه «وَ نَضَعُ الْمَوازِیْنَ الْقِسْطَ» چنین می خوانیم: وَ الْمَوازِیْنُ الأَنْبِیاءُ وَ الأَوْصِیاءُ وَ مِنَ الْخَلْقِ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِساب!: «میزان سنجش در آن روز پیامبران و اوصیای آنها هستند و از مردم کسانی می باشند که بدون حساب وارد بهشت می شوند»! (یعنی کسانی که در پرونده اعمال آنها نقطه تاریکی وجود ندارد). و در روایت دیگری چنین نقل شده است: إِنَّ أَمِیْرَ الْمُؤْمِنِیْنَ وَ الأَئِمَّةَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ هُمُ الْمَوازِیْنُ: «یعنی امیر مؤمنان و امامان از فرزندان او ترازوهای سنجش اند».

و در یکی از زیارات مطلقه امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می خوانیم: اَلسَّلامُ عَلی مِیْزانِ الأَعْمال:«سلام بر میزان سنجش اعمال»! در واقع مردان و زنان نمونه جهان، مقیاس های سنجش اعمال انسان ها هستند و هر کس به آن اندازه که به آنها شباهت دارد، وزن دارد، و آنها که از ایشان بیگانه اند، کم وزن یا بی وزنند.

حتی در این جهان نیز دوستان خدا مقیاس سنجشند، ولی از آنجا که بسیاری از حقایق در این عالم در پرده ابهام می ماند، و در روز قیامت که به مقتضای «وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّار» روز بروز و ظهور است این واقعیت ها آشکار می گردد. و از اینجا روشن می شود که: چرا «موازین» جمع بسته شده است، زیرا اولیای حق که ترازوهای سنجشند، متعددند. این احتمال نیز وجود دارد که هر کدام از آنها در صفتی ممتاز بوده اند، بنابراین، هر یک میزان سنجش یکی از صفات و اعمال آدمی هستند و چون اعمال و صفات انسان ها مختلف است، الگوها و ترازوهای سنجش نیز باید مختلف باشد. و نیز از اینجا روشن می شود که: آنچه در بعضی از روایات مانند روایتی از امام صادق(علیه السلام) وارد شده که پرسیدند: ما مَعْنَی الْمِیْزانِ قالَ الْعَدْلُ: «معنی میزان چیست؟ فرمود: عدل است»

آیه مبارکه 9 سوره اعراف می فرماید:

وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَٰئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ

 میزان و وسیله سنجش در این روز قیامت حق است. پس کسانی که کفه ترازوی اعمال خوبشان سبک شد پس آن‌ها کسانی هستند که بر خود زیان وارد کردند بر اساس ظلمی که به آیات ما مرتکب شدند.

همچنین درآیات  6 تا 11 سوره القارعه می فرماید:

 فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ (6) فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَّاضِيَةٍ (7) وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ (8) فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ (9) وَمَا أَدْرَاكَ مَا هِيَهْ (10) نَارٌ حَامِيَةٌ (11)

 اما کسی که کفه ترازوی عملش “عمل خوبش” سنگین ترآمد پس او در یک زندگی رضایتمندانه خواهد زیست و اما کسی که کفه ترازوی عملش سبک آمد پس جایگاهش هاویه خواهد بود و تو چه می دانی که هاویه چیست؟ آتشی است سوزان و داغ.

آیات فوق مبین این مطلب هستند که اعمال انسان بعد وجودی داشته و سبک و سنگین می شوند، سبک است یعنی نورانیت ندارد و از کمال و آثار وجودی خالی است، سنگین است یعنی نورانی است و منشا آثاری لذت بخش از نوع خودش. این روایت ماهیت میزان را بیان می دارد.

در بحث میزان اعمال گفته خواهد شد که اولاً رستگاری در گرو، وزن اعمال است و ثانیاً اعمال خوب، وزن دارند اما اعمال بد و گناهان ، وزن نداشته بلکه وزن منفی دارند و از وزن اعمال خوب کم می‌کنند و اینکه میزان اعمال برای تعیین وزن هر عملی، انسان کامل است .

حقیقت این است که اعمال ما دارای جرم و وزن هستند و با سنجش وزن اعمالمان وضعیت ما در قیامت مشخص خواهد شد . اعمال ما هر کدام بسته به ارزش و اثر خود ،دارای وزنند کار خوب هرچند بسیار کوچک (وحتی یک آرزوی نیک برای دیگران ) دارای وزن خواهد بود و این وزن، روز قیامت حساب خواهد شد .

وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی‌ بِنا حاسِبینَ (انبیاء،47) روز قیامت ترازوهای عدل را خواهیم نهاد و به هیچ وجه کسی ستمی نبیند و چنانچه به وزن دانه خردلی (کاری کرده باشد) آن را به حساب بیاوریم و ما برای حسابگری کافی هستیم .

در آیه نمی‌فرماید اگر به اندازه دانه خردلی، بلکه می‌فرماید اگر به سنگینی و وزن دانه خردلی عملی داشته باشد آن را به حساب می‌آوریم .اصلاً در هر جایی که بحث حسابرسی و میزان اعمال است کلمه ثقل نیز به معنای وزن و سنگینی  آمده است که آیات مربوطه در انتهای مقاله آمده است .لذا واقعاً وزنی وجود دارد که تعیین کننده است و ما باید این وزن را در دنیا تهیه کنیم.

سنگینی و وزن برای حق است ؛ یعنی باطل و گناه وزنی ندارد. سعادت و شقاوت انسان در گرو میزان حقی است که به همراه دارد .حق از قبیل کارهای نیک ،عبادات و ….هر چه حق باشد و به همراه شخص و در میزان او باشد وزن داشته و امتیاز محسوب می‌شود